Is Humorisme humor? Is humor humoristisch?

Referentie:

Koops, Bert-Jaap, "Is Humorisme humor? Is humor humoristisch?" resencie van: Pirandello, Luigi, "L'umorismo' (oorspronkelijke uitgave: Pirandello, Luigi, Opere di Luigi Pirandello. Volume VI: Saggi, Poesie, Scritti varii, Milano: Mondadori, 1960, p.15-160), http://rechten.uvt.nl/koops/UMORE.HTM (geraadpleegd op 04.12.2007)

Informatief extract:

"Een titel als L'umorismo (Het humorisme) (1904) doet in eerste instantie denken aan een wat luchtige verhandeling over grappenmakerij. Niets blijkt minder waar. Het gaat Luigi Pirandello in zijn essay niet om komische, nonserieuze humor, maar om een bepaald gevoel van tegenstrijdigheid dat een essentiëel onderdeel is van iemands wereldbeeld en levenshouding. Humorisme heeft bitter weinig te maken met humor. Of toch?
Wanneer men humor benadert als serieus communicatiemiddel blijkt Pirandello's humorisme wel degelijk te vallen onder humor, maar dan als een specifieke invulling. Serieus gebruik van humor kan zich namelijk op verschillende wijzen manifesteren.
Aangezien er vreemd genoeg in bijna elke omschrijving van humor ook het tragische binnengehaald wordt, bestaat er een groot verschil tussen theorievorming en het dagelijks woordgebruik met betrekking tot humor. Men kan dan òf de definitie sterk inperken (waarbij men waarschijnlijk uitkomt bij een omschrijving van "het komische") òf accepteren dat de term veel meer omvat dan men in eerste instantie denkt. In dit artikel kies ik voor de laatste benadering en zal ik een aantal van die (schijnbaar) tragische vormen beschrijven, zoals die in literatuur voorkomen. Ik zal mij hier beperken tot deze ernstige vormen van humor, dat wil zeggen vormen die gebruikt worden om iets zeer wezenlijks over te brengen, wat zonder humor veelal niet bereikt zou kunnen worden. Meer dan een eerste aanzet tot een "typologie" van humor kan ik in dit bestek niet geven.
Humorisme als ernstige vorm van humor. Een kunstenaar kan het gebruiken om zijn specifieke wereldbeeld vorm te geven. De wereld van Pirandello is echter in een zodanige crisissituatie terechtgekomen, dat het haast de enige manier wordt om kunst te scheppen. L'umorismo is vooral een eigentijdse poëtica, ook al benadert Pirandello het fenomeen diachroon en theoretisch. Interessant is dan ook te zien in hoeverre deze poëtica door Pirandello in zijn eigen romans gerealiseerd wordt.
Aangezien er geen gangbare vertaling van L'umorismo bestaat, zal ik beginnen met een uitgebreide samenvatting, en zal ik in het algemeen veel citeren -de uitdrukkingswijze van Pirandello is nogal onnavolgbaar en veeleer poëtisch dan analytisch. Wat dat betreft zal ik in mijn beschrijving van humorisme als humor wellicht eerder in de geest van L'umorismo redeneren dan de letter ervan volgen.
Er zit veel waars in Eco's virtuoos gechargeerde opmerking dat Pirandello's essay 'een metafysisch tractaatje over alles, of over Alles wordt', maar dat 'het enige dat het niet definieert het humorisme van Pirandello is'. Zijn (humoristische) conclusie dat het essay 'eerder dan het humorisme te definiëren, zichzelf definieert als weer een (humoristisch?) toneelstuk van Pirandello' is zo gek nog niet. Maar dat belet mij niet Pirandello's aanzet over te nemen en uit te breiden tot een wat bredere typologie van ernstige humor in literatuur." (uit: Inleiding)

"Het humorisme bestaat uit het gevoel van het tegengestelde, dat teweeggebracht wordt door de bijzondere activiteit van de bespiegeling die zich niet verstopt, die niet, zoals normaliter in de kunst, een vorm van het gevoel wordt, maar haar tegengestelde, terwijl het stap voor stap het gevoel volgt, zoals de schaduw het lichaam volgt. De gewone kunstenaar let alleen op het lichaam: de humorist let op het lichaam en de schaduw, en soms meer op de schaduw dan op het lichaam." (uit: 2.1. Humor als halszaak)

Creatieve commentaar:

Dit is een uitgebreide bespreking van Pirandello's L'umorismo.

Op schitterende wijze wordt uitgelegd wat de verschillen en de overeenkomsten zijn tussen humor en humorisme. In het tweede deel (over de essentie, eigenschappen en object van humorisme) gaat het over humoristische kunstwerken, vooral in de taal. Vanuit de verwondering om de verschillen tussen de "kleine eindige wereld en het oneindige idee" ontstaat de "filosofische lach". Dit innerlijk proces wordt als het ware veruitwendigd in een humoristisch kunstwerk. De retorica zou volgens Pirandello nefast zijn voor het creëren van humoristische kunstwerken. Humorisme veronderstelt een zekere innerlijke vrijheid. Wordt die vrijheid dan aan banden gelegd door de retorica?

Waarom neem ik dit boek op in een filosofisch LAB? Luigi Pirandello was een Italiaans schrijver. Maar zijn werk handelt, naar mijn mening, over filosofische thema's (identiteit, bewustzijn, levenskunst). Ook humor in al zijn facetten wordt op een filosofische manier onderzocht. Het gaat niet alleen om het taalkundig definiëren van wat humor is, maar ook om het zoeken naar de essentie en de mogelijkheidvoorwaarden ervan.